درنگی بر کتاب «کمونیسم رفت، ما ماندیم و حتی خندیدیم» انتشاریافته در روزنامۀ اعتماد

کتاب «کمونیسم رفت، ما ماندیم و حتی خندیدیم» نوشته اسلاونکا دراکولیچ، نویسنده و روزنامه نگار معروف کروات مجموعه ای از چند ناداستان است، روایت هایی مستند که نویسنده در آن با نثری روان و آمیخته با شوخ طبعی از تجربیات زیسته زنانی از کشورهای اروپای شرقی می نویسد که در دوران کمونیسم زیسته اند و کتاب حاصل ملاقات با آنهاست؛ زنانی که اگرچه دستشان از قدرت سیاسی کوتاه بود ولی در حکومتی زندگی می کردند که در آن سیاست در همه شوون انسانی دخالت می کند و چیزی را به عنوان حریم خصوصی انسان ها به رسمیت نمی شناسد؛ به آنها می گوید چه بخورند، چه بپوشند، چطور و کجا جشن بگیرند و حتی در چند متر و با چه کسانی زندگی کنند.

فرسودگی روح جمعی
دراکولیچ در این میان به گذشته خودش هم نقب می زند و تصویری جاندار از جزییات زندگی روزمره از زبان زنان اروپای شرقی در جوامع کمونیستی می سازد و برداشتی واقعی و ملموس را از آنچه حکومت توتالیتر با روح و جان شهروندانش می کند در قالب برش هایی ساده از زندگی روزمره در دست می دهد: شگفتی دختربچه ای که برای اولین بار یک عروسک خارجی می بیند، نحوه شستن رخت ها در یک خانه، زندگی یک استاد دانشگاه در آپارتمانی تنگ و شلوغ بی هیچ حریم خصوصی (چراکه در دوران جنگ سرد، اکثر خانه های چند اتاقه در کشورهای اروپای شرقی با حضور صاحب خانه در خانه، با دیگران توسط دولت تقسیم می شد)، دیوارهای رنگ و رو رفته، تجربه فقر و کمبود مواد غذایی، لباس، اسباب بازی، لوازم بهداشتی و آرایشی، نبود لوازم اولیه بهداشتی برای زنان و ایجاد محدودیت در نوع پوشش برای آنان. اینجاست که کتاب، راوی فرسودگی جمعی روحی می شود: از اینکه هر کودک و بزرگسالی چگونه، رویای دنیای «خارج» را به مثابه یک سرزمین موعود در سر دارد و راضی است به اینکه «اوضاع بدتر از اینی که هست نشود.» (ص143) در چنین شرایطی نویسنده از سکون و بی حرکتی به عنوان روی دیگر سکه ناامیدی و ترس یاد می کند، از بی آیندگی، بی رویایی، ناتوانی از تصور زندگی به شکلی دیگر. می نویسد: «تقریبا امکان نداشت بتوانی به خود دلگرمی بدهی که این دورانی گذراست، خواهد گذشت، باید بگذرد. برعکس، یاد گرفته بودیم فکر کنیم هر کاری هم که بکنیم، وضع همیشه همین جور می ماند. نمی توانیم تغییرش بدهیم. به نظر می رسید گویی آن سیستم قادر مطلق، خود زمان را هم اداره می کند. به نظر می رسید کمونیسم ابدی است، ما به زندگی در آن محکوم شده ایم، خواهیم مرد و فروپاشی آن را نخواهیم دید.» (ص 36)

کبوتر نامه بر به جای پست
کتاب با تکیه بر خاطرات دراکولیچ و طرف های گفت وگوهای او، ابعاد این انحطاط را از رهگذر ارایه تصاویری زنده از نظام اداری، فکری و سیاسی ترسیم می کند. از بروکراسی غول آسای دولتی می گوید، از سیستمی که فقط برای نگهداشتن کمونیست ها در راس قدرت ساخته شده و هر حرکت خودانگیخته ای را (فرقی نمی کند که در حمایت از صلح باشد یا محیط زیست یا فقط در طلب شغل) تهدیدی برای حکومت تلقی می کند، معترضان را «اوباش» قلمداد می کند و به مجازاتی درخور همان اوباش می رساند (ص 124) تا شهروندان در مقابل چنین فضایی خودسانسوری را به روالی درونی تبدیل کنند، امری که یکی از ریشه های اصلی سقوط ارزش های اخلاقی در جوامع توتالیتر در سایه به محاق رفتن اراده آزاد و انتخابی بودن رفتارهاست. با زبانی طنزآمیز شرح می دهد که چگونه اداره پست و مخابرات وظیفه مقدس! خود را حفاظت از امنیت کشور در برابر دشمن می داند (در جایی که کم کم کل ملت جزو اردوگاه دشمن حساب می شوند) که این امر عملا به ترس و درماندگی عمومی دامن می زند تا آنجا که نویسنده آخرین چاره کار را این می داند که اداره پست و مخابرات را بایکوت کند و برود سراغ کبوتر نامه بر! (ص 140) اما این رخدادها وقتی از صافی ذهن زنان می گذرد به زوایایی می پردازد که در سایه روایت مردانه در جنبش های سیاسی از چشمان پنهان مانده است. نویسنده نشان می دهد آنجایی که کمونیسم شکست خورد، در حیطه اداره امور پیش پاافتاده زندگی بود، نه در حیطه ایدئولوژیک. کمونیسم شکست خورد، چون در تمام عمر هفتاد ساله اش نتوانست نیازهای اولیه زنان را تامین کند. (ص 162)

اکولوژی فقر
دراکولیچ در بخشی از کتاب به دگردیسی معنای واژه ها در کشورش اشاره می کند، اینکه چگونه واژگانی چون خوشی و آسایش، لذت و دوست داشتن، در زندگی روزمره از معانی خود تهی می شوند. او در بخشی با زبان طنز شرح می دهد که چگونه جنس دستمال توالت، محکی برای پیشرفت یا پسرفت جامعه تلقی می شود! همچنین با دیدن فراوانی کمپوت های آلو در بقالی های لهستان ابتدا گمان می ‎کند که لهستانی ها عاشق کمپوت آلو هستند، اما بعدا درمی یابد این تنها چیزی است که مغازه ها می توانند عرضه کنند! از زنان در آن سوی دیوار برلین می نویسد که همه به رنگ موهایی شبیه به هم و قرمز علاقه نشان می دهند ولی بعد مشخص می شود که دلیل این علاقه این است که دولت فقط این رنگ مو را تولید می کند! نویسنده تعریف می کند که وقتی پیرمردی موزی را برای اولین بار می بیند و با پوست آن را می خورد، سرمست از آزمایش طعم و مزه میوه ای ممنوعه که تازه در دسترس همگانی قرار گرفته بود، می گوید: خوشمزه بود! او با طنزی تلخ از «اکولوژی فقر» یاد می کند، اگر واژه صرفه جویی می تواند یک رویکرد زیست محیطی و ارزشی اخلاقی باشد؛ در دنیایی که نویسنده ترسیم می کند از روی فقر و قحطی است که هر چیزی با اقامه این دلیل که «حیفه آدم اینا رو بریزه دور» بارها و بارها بازیافت! می شود و هر بار نام تازه ای بر آن می گذارند، برای مثال در شیشه را به عنوان جاسیگاری و جعبه کفش را به عنوان آلبوم عکس... . او در بخشی از کتاب با زبان طنز می نویسد: «وقتی رهبران داشتند درباره آینده ای درخشان حرف روی حرف می انباشتند، مردم مشغول ذخیره کردن آرد و شکر، شیشه دردار، پیاله، جوراب شلواری، نان خشک، چوب پنبه، طناب، میخ و کیسه پلاستیکی بودند. فقط اگر سیاستمداران این بخت را می داشتند که به گنجه ها، سرداب ها، کمدها و کشوهای ما سرکی بکشند -البته نه در پی یافتن کتاب ها و چیزهای ضد دولتی- می دیدند که چه آینده ای در انتظار طرح های بی نظیری است که برای کمونیسم ریخته اند. اما نگاه نکردند.» (ص 241)

آیا کمونیسم رفت؟

نویسنده در همین جا متوقف نمی شود، زمان را ورق می زند و به ویژگی های فکری، اجتماعی و سیاسی دوران پساکمونیسم می پردازد. او معتقد است که تغییر با سقوط یک حکومت حاصل نمی شود، دموکراسی چیزی نیست که خودش بی هیچ زحمت و تلاش از راه برسد. با سقوط حکومت کمونیستی در اروپای شرقی، جامعه به دموکراسی نرسید، چراکه تا ساختارهای ذهنی رشد کرده توسط ایدئولوژی کمونیستی از بین نمی رفت، تحول واقعی و اصیل رخ نمی داد شاید قدرت سیاسی طی یک شب جابه جا می شد، اما موقعیت ذهنی ناشی از کمونیسم به این راحتی ها از ناخودآگاه جمعی مردم زدوده نمی شد؛ زندگی سپری شده با ترس به این راحتی فراموش نمی شد.

در همین زمینه با زبانی کنایی می گوید: «زخم های ناسیونالیسم چهل وپنج سال تمام در آغوش حزب کمونیست التیام نیافت. فقط به این زخم ها فرمان دادند که ناپدید شوند!» (ص 219) او مدام از خودش و در حقیقت از خواننده سوال می کند: «آیا می توان تنها با تغییرات ظاهری - عوض شدن حکومت و فرم سیاسی کشور، اسامی خیابان ها، پرچم و مجسمه میادین و ساختن بناهای یادبود جدید به جای بناهای یادبود قدیمی - توسط دولت های جدید که خیال می کنند تاریخ و حافظه مردم زمین کوچک بازی آنهاست، اعلام کرد: کمونیسم رفت؟» و با این حس که انگار قرار است همچنان دولت ها کارخانه های رویا سازی باشند به طنز می نویسد: «قول هایی که وعده تحققشان را در آینده می دادند همه زیاده از حد به گوشمان آشنا بود انگار قبلا هم آنها را شنیده بودیم.» (ص 194) با زبانی طنزآمیز از اشیای آشنای دوروبرش به مثابه تمثیلی برای پایان دادن به رویای تغییر کمک می گیرد: «خیال می کردیم هلوهای بعد از انقلاب فرق می کنند -بزرگ تر، شیرین تر، رسیده تر و خوش آب و رنگ تر می شوند، [اما این گونه نبود و تنها] چیزی که مشخصا عوض شده بود، چهره سیاستمدارها در تلویزیون بود و اسم خیابان ها و میدان های اصلی، پرچم ها، سرودهای ملی و میهنی و بناها و نشانه های یادبود و اسم خیابان ها عوض شده بود.»

الگوی فمینیسم بومی
اما یکی از ویژگی های مهم کتاب (که آن را از نمونه های مشابه متمایز می کند) این است که نویسنده تلاش می کند در خلال این روایات به دریافتی برخاسته از مختصات فرهنگی جوامع کشورهای اروپای شرقی از فمینیسم دست یابد و برای رفع نابرابری های میان زنان و مردان در جهان سیاست و اجتماع و خانواده به الگویی بومی برسد. او تاکید دارد که فاصله دغدغه های زنانه دیگر جوامع غربی با زنان جامعه اش آنقدر است که آثار فمینیست های غربی مثل کیت میلت بیشتر برای او به داستان های تخیلی و یک جور فرار از واقعیت شبیه اند. (ص 169) اینجاست که وقتی در نامه ای از امریکا از او می خواهند که مقاله ای درباره دیدگاه زنان یوگسلاوی به ذات باوری، تحلیل تئوری انتقادی و... بنویسد، تعجب می کند و به نظرش می رسد در جامعه اش که «زن بودن، به معنای جنگی دایمی با شیوه کار کل نظام است.» (ص 59) این مباحث چقدر انتزاعی و دور از ذهن به نظر می آید. دراکولیچ از اعضای فعال اولین شبکه گروه های زنان اروپای شرقی است. در کتاب شرح می دهد که او و دوستانش تا چه پایه برای ایجاد تشکل های زنان، دستیابی به تصویر روشنی از مشکلات زنان و پیگیری و طرح مطالبات آنان سختی متحمل شده اند و ایجاد جمع های کوچک زنانه برای طرح و پیگیری مطالباتشان با چه مخاطراتی روبه رو بوده است. او در این میان از مقاومت جامعه مردسالار با این تلاش ها سخن می گوید؛ در جامعه ای که «مسائل زنان همچنان در هیچ سخنرانی ضد کمونیستی جای ندارد، چون اینها از دید مردان مسائل جزیی است.» و به طنز می گوید: «حکومت نه اینکه از زنان نفرت داشته، بلکه اول می بایست یک عالم مشکلات دیگر را حل می کرد. زنان می بایست چشم انداز برنامه کلان انقلابی را درک می کردند چشم اندازی که پاسخ به نیازهای آنان به هیچ وجه در راس امور قرار نداشت... تقریبا مثل روز روشن بود که وقتی این مسائل بزرگ اساسی حل شود همه مسائل آنها حتی مساله ساییدن زمین (که وظیفه زن های خانواده تلقی می شد) هم حل خواهد شد!» (ص 77) کتاب از مخاطراتی می گوید که زن های طرف گفت وگوی نویسنده به جان خریدند تا طی دهه های متمادی برای حفظ «زن» بودنشان به رغم تمام تضییقات حکومتی تلاش و پایداری کنند، به بیان دیگر: «خود»ی داشته باشند. (ص 144) دراکولیچ از وجوه مختلف این تلاش ها و موانع آن می گوید، موانعی که درک آنها نیازمند درک شرایط زندگی در جوامعی است که پیشینه ده ها سال حکومت توتالیتر همچنان بر روح و جان آدم ها سنگینی می کند و مردان همپای زنان قربانی نظام توتالیترند. در جایی می نویسد: «وقتی اوضاع واحوال مملکت دست و پای همه مان را بسته تقصیر را به گردن مردان انداختن خیلی راحت است، زندگی مان را خیلی ساده تر می کند؛ اما چیزی جلو این کارمان را می گیرد. شاید این فکر که در شرایط عادی، همه چیز می توانست جور دیگر باشد.» (ص 147)

رای اجباری به کمونیست ها
نثر کتاب روان و خواندنی و با آمیزه ای از طنز در عبارات و توصیفات است، طنزی گاه تلخ و گاه شیرین که رنگی از طعنه دارد: «آنها اجبارا باید به کمونیست ها رای می دادند. انگار کمونیست ها به رای کسی هم نیاز داشتند!» (ص 186) این طنز که نویسنده از آن به عنوان «تنها راه غلبه بر فشار عصبی سرکوب شده» یاد می کند (ص 40) در بسیاری از اوقات نیز با مایه هایی از هجو همراه است تا نیشخندی باشد بر رنگ باختن آرزوها و آرمان هایی که زندگانی چند نسل را قربانی خود کرد: «خوشحال بودم که تیتو چشم به من ندوخته است، بلکه از میان دریچه ای به آینده ای درخشان چشم دوخته که فقط خود او می توانست ببیندش!» (ص 191) کتاب «کمونیسم رفت، ما ماندیم و حتی خندیدیم» در سال 1993 و چند سالی بعد از فروپاشی کمونیسم در اروپای شرقی به چاپ رسید و در ایران نیز چاپ اول آن با ترجمه رویا رضوانی در سال 1392 و چاپ بیستم آن در 1398 توسط نشر گمان منتشر شد.