(مقاله‌ام در مورد سید اشرف‌الدین گیلانی در پرونده طنز هفتمین شماره نشریه وزن دنیا)

سید اشرف‌الدین گیلانی، آغازگر جریان مهمی در شعر طنز فارسی است. آثار او که در روزنامه نسیم شمال منتشر می‌شد به‌تناسب رسانه‌ای شدن، توده مردم را مخاطب قرار داد و مؤلفه‌های آن بر فرم و مضمون شعر طنز معاصر تأثیر گذاشت. اگر تا پیش از آن شعر، تنها زبان خواص و برای خواص بود، در آثار او، شعر از انحصار مخاطب خاص درآمد و برای مخاطب عام آفریده شد و از زبان او سخن گفت. این پیوند با زبان و نگاه مردم در اشعار سید اشرف، اقبال عامه را در پی داشت. تا آنجا که در تهران کم‌جمعیت آن‌ زمان از هر شماره نسیم شمال تا چهار هزار نسخه بفروش می‌رفت که هر نسخه نیز توسط تعداد زیادی خوانده می‌شد. به گفته سعید نفیسی: «هنگامی‌که روزنامه او را اعلان می‌کردند، راستی مردم هجوم می‌آورند. زن و مرد، پیر و جوان، کودک و برنا، باسواد و بی‌سواد، این روزنامه را دست‌به‌دست می‌گرداندند. در قهوه‌خانه‌ها، در سر گذرها، درجاهایی که مردم گرد می‌آمدند، باسوادها برای بی‌سوادها می‌خواندند. مردم دورهم حلقه می‌زدند و روی خاک می‌نشستند و گوش می‌دادند.» شعرهایش چنان مورد استقبال بود که برخی مثل تصنیف بر زبان مردم جاری می‌شد، ازجمله شعری با ترجیع‌بند: «آسته بیا آسته برو که گربه شاخت نزنه.» در این میان برخی اشعار طنز و جدی او همچنان مورداستفاده ترانه‌سرایان مردمی است و همواره نو است ازجمله این شعر که از روی آن تصنیف ساخته‌اند:
نه باکی ازقضا دارم نه از تقدیر می‌ترسم/نه خوفی از فلک دارم نه از تأثیر می‌ترسم/نه از عالم نه از آدم نه از تغییر می‌ترسم/نه از کشتن نه از بستن نه از زنجیر می‌ترسم
از لحاظ مضمون می‌توان آثارش را تصویرگر مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روزگارش و آینه تمام‌نمای دو رویداد مشروطه و جنگ جهانی اول دانست. او که زندگی‌اش مالامال از تلخ‌کامی بود و با تنگدستی و پریشان‌حالی از دنیا رفت، با طنزی تلخ از کمبودها و ناکامی‌ها می‌گفت. به گفته عمران صلاحی اگر در شعر بسیاری از شاعران صحبت از شراب است و عشق و مستی، در اشعار او سخن از فسنجان است و حسرت و تنگدستی و به‌جای نسیم بهاری، سوز سرمای زمستان را حس می‌کنیم:
دادم اندر صفحه جولان خامه را جمع کردم این فسنجان نامه را
با اشارت چون فسنجان گفته شد جوجه پر زد، مرغ دل‌آشفته شد
خواهشی دارم ز یاران ظریف چون‌که حاضر شد غذاهای لطیف
هرکجا دیدید مرغی با خروس در فسنجان همچو داماد و عروس
از من و دوران من یاد آورید از دل بریان من یاد آورید...
بی‌شک وقتی یک اثر طنز مطبوعاتی در پاسخ به نیاز زمانه آفریده شود، ممکن است تاریخ‌مصرف پیدا کند و برای نسل‌های بعدی چندان جذابیتی نداشته باشد، مگر اینکه فرم و مضمون آن از چنان عمق وغنائی برخوردار باشد که فراتر از موضوعات روز حرکت کند و برای نسل‌های بعد نیز خواندنی باشد؛ امری که تا حد زیادی در ستون چرند پرند علی‌اکبر دهخدا رخ داد و شگردهای ادبی او همچنان برای طنزنویسان فارسی‌زبان راهگشا و برای مخاطبان جذاب است. اگر سید اشرف را در نظم و دهخدا را در نثر آغازگران جریان نو طنز فارسی بدانیم می‌توان گفت که طنز سید اشرف در قیاس با دهخدا ازلحاظ نوع نگاه و ساختار پیچیدگی کمتری دارد. اشعار او ازنظر جوهر شعری و فنی، زبان فاخر ادبی ندارد و از تخیل شاعرانه بهره‌مند نیست. به نظر می‌رسد که اصولاً سید اشرف چندان در بند فرم نیست و ترجیح می‌دهد رها از هرگونه ملاحظه‌کاری ادبی، مسائل جامعه تب ‌آلود و پرتنش زمانه خود را با بیانی مستقیم و زبانی نرم همراه با طعنه‌های خفیف و پوزخندهای ملایم همراه با نیش و کنایه‌ بیان کند. اهمیت و اعتبار سید اشرف که جایگاه او را در شعر طنز معاصر متمایز می‌کند همین طرح ساده و صمیمانه و شوخ‌طبعانه مسائل جدی روز با زبان مردم کوچه و بازار بدون قیدوبندهای معمول ادبی است؛ بنابراین در یک‌کلام ‌می‌توان گفت سید اشرف بیش از آن‌که در طنز به فرم توجه کند، به وجه کارکردی آن در ارائه پیام آزادی‌خواهی و وطن‌پرستی در فضای سیاسی دوره خود نظر دارد. ازاین‌رو حتی در انتخاب فرم شعر هم قالب‌هایی را انتخاب کرده که بتواند بالاترین کاربرد را در برقراری ارتباط با مخاطب داشته باشد. او متجاوز از بیست هزار بیت شعر سروده و از میان آرایه‌های ادبی از تمثیل و ارسال مثل بسیار بهره جسته و بهترین آثار او آن‌هایی است که در آن مصرع‌های مشهور یا عبارات فولکلوریک را به‌عنوان بند گردان در مخمس و یا مسمط بکار گرفته است. مثلاً: "شتر در خواب بیند پنبه‌دانه" یا: "بزک نمیر بهار می‌یاد، خربزه با خیار می‌یاد." قالب‌های مسمط و مستزاد در آثار او فراوان است، ازاین‌رو که در آن‌ها یکنواختی کمتر است، شور و هیجان بیشتری برمی‌انگیزد، در آن بندها تکرار می‌شود و می‌توان آن‌ها را دسته‌جمعی حتی به آواز خواند و تکرار کرد. در این میان سادگی بیش‌ازحد شعر او باعث شده بعضی جدی‌اش نگیرند و به ادبیات رسمی راهش ندهند و برخی مثل ملک‌الشعرای بهار کارهایش را ضعیف و پیش‌پاافتاده بدانند و با یافتن ردپای تأثیرپذیری برخی سروده‌هایش از اشعار صابر شاعر آذربایجانی نشریه ملانصرالدین، نسبت به اصالت شاعری او تردید کنند.
بااین‌حال دور از واقع‌بینی و انصاف است اگر از نقش مهم سید اشرف در رشد شعر معاصر چشم‌پوشی کنیم. کسانی مثل عمران صلاحی، نیما را در سروده‌هایی چون افسانه در وزن و واژگان یا مضمون متأثر از آثار او می‌دانند. او جزو ده شاعر مشروطه است که با نو کردن قالب و تازه کردن مضامین، جاده شعر کلاسیک را برای نیما هموار ساختند، اینکه او در پاره‌ای از اشعارش متأثر از صابر بوده از ارزش کار او نمی‌کاهد، چندان‌که در کارنامه بسیاری از شعرا می‌توان اثرپذیری از دیگر شاعران را دید. شعر طنز معاصر ما وامدار اوست و نام این شاعر شیرین‌زبان تلخ‌کام در تاریخ شعر ایران خواهد ماند.